Redes de observacións fenolóxicas

Unha rede é un conxunto de estacións meteorolóxicas que ademais de medir variables climatolóxicas miden ou sinalan a época na que se producen determinados sinais fenolóxicos.

Segundo o Instituto Nacional de Meteoroloxía, a realización de observacións fenolóxicas de forma aillada e sen axustarse a ningunha norma é de escasa importancia científica e de ningunha utilidade práctica, polo que os datos fenolóxicos teñen interese cando podemos comparar as distintas zonas do territorio traballando con varios ou moitos puntos, e cando todos estamos a medir o mesmo sinal e do mesmo xeito. É por isto que dende o comenzo, os estudios fenolóxicos, a parte de seguir unhas normas para a observación, posúen máis valor se existe unha rede de observadores espallados por toda a xeografía.

Dende o ano 1942, existe en España unha rede de fenoloxía dependente do Instituto Nacional de Meteoroloxía. Son estacións meteorolóxicas nas que os operarios ademais de medir as variables climatolóxicas, realizan unha serie de observacións fenolóxicas. Actualmente (ano 2000) soamente hai en España 130 estacións que recollan datos fenolóxicos, das cales 11 están en Galicia.
Historia das observacións fenolóxicas e das redes fenolóxicas

Historia das observacións fenolóxicas
Como xa mencionamos na sección das Normas, as observacións fenolóxicas foron unha práctica habitual no desenvolvemento das culturas dende o establecemento das primeiras sociedades agrícolas no neolítico. Antes da invención do calendario, a referencia temporal máis axeitada para iniciar as labouras agrícolas era por un lado, os cambios astronómicos, e por outro, o vagar dos ciclos dos seres vivos. Apareceron así os calendarios naturais, moi patentes aínda nas distintas culturas.
Na cultura zen e noutras culturas animistas, as rochas, os seres vivos e os seus ciclos vitais posúen un valor sagrado polo que adquiren unha importancia relixiosa que se manifesta en series de datos fenolóxicos máis extensas. En Kioto (Xapón), a antiga capital do país, está recollida unha serie de datos de floración dunha especie de cerdeira, Prunus jamasakura, que vai dende o século IX ata os nosos días, e que foi recompilada ó longo dos séculos a partir de crónicas escritas por emperadores, gobernantes e monxes de Kyoto, aparecendo representanda ademais en distintos cadros como este de Hokusai titulado " o monte Fuji detras das cerdeiras en flor ". Noutros países posúen datos fenolóxicos locais dende o século XVIII, recollidos por xeracións sucesivas de familias que tiñan por tradición a observación fenolóxica.

En Gran Bretaña o Woodland trust, organismo dependente do Centro para a Ecoloxía e Hidroloxía e do Instituto Nacional de Meteoroloxía inglés, permite comparar os datos actuais con datos históricos que van dende 1736, e deste xeito avaliar as tendencias pasadas, co fin de facer prediccións do futuro.

Historia das redes fenolóxicas

A primeira rede fenolóxica créase en Alemania no ano 1780, no seo da Sociedade Meteorolóxica de Manheim, e pouco máis tarde nacerían as redes fenolóxicas de Rusia, Estados Unidos, Gran Bretaña e Italia. Por estas datas, Quetelet, un fenólogo belga, establece unhas primeiras normas para as observacións fenolóxicas. Sen embargo, a normalización a nivel europeo, procede da Primeira Conferencia Internacional de Fenoloxía, que tivo lugar en Dancig (Polonia) en 1935.

Os estudios fenolóxicos en España nacen en 1883 da man de Miguel Merino, director do observatorio de Madrid e parente do insigne botánico Baltasar Merino, o Padre Merino. Pero vai ser moito máis tarde, en 1942, cando a Sección de Climatoloxía do Servicio Meteorolóxico Nacional instaure unha rede de estacións fenolóxicas. O número inicial de colaboradores da rede en 1942 era de 230 personas, para posteriormente aumentar ata un máximo de 400 en 1960 e dende aquí descender ata os 130 da actualidade.

A tendencia no descenso no número de colaboradores das redes fenolóxicas foi unha pauta xeneralizada en case tódolos servicios de meteoroloxía do mundo durante a segunda metade do século XX, debido en parte o establecemento de estacións automáticas nas que era imposible realizar observacións fenolóxicas. En países como o Reino Unido, con datos fenolóxicos desde 1700 e con redes desde 1875, abandonáronse os estudios no ano 1946, (ver enlaces ó final desta páxina). En Finlandia aconteceu o mesmo nos anos 60, e algo similar sucedeu en Italia, Canadá e os Estados Unidos nos anos 50.

A tendencia ó abandono dos estudios fenolóxicos vai sufrir unha inflexión na década dos 90 como consecuencia dos últimos traballos sobre a dinámica climatolóxica do planeta e a constatación do cambio climático. Os institutos meteorolóxicos déronse de conta que non posuían algoritmos matemáticos precisos para determinar o impacto do cambio climático sobre os ecosistemas, polo que se empezaron a crear novas redes de estudios fenolóxicos. Así naceron varias redes, algunhas de ámbito nacional, outras internacionais e incluso outras mundiais. Todas estas redes posúen dúas características comúns: funcionan a través de internet, e os observadores son tanto científicos, como voluntarios ou estudiantes. Se queres ver en que consisten consulta os enlaces que veñen ó final desta páxina.
A Fenoloxía en Galicia
O feito de que o Director do observatorio de Madrid, Miguel Merino, fose parente de Baltasar Merino, o máis insigne botánico galego, trouxo como consecuencia que unha das primeiras estacións fenolóxicas de España se asentara en Galicia.

Baltasar Merino, máis coñecido como Padre Merino, chegaría con 32 anos a A Guarda (Pontevedra), para impartir clase de física e química no Colexio Pasaxe dos Pais Xesuitas, despois dun longo periplo formartivo en América. En 1887 o Padre Merino dirixirá o observatorio meteorolóxico que fundara neste centro o Padre Ramón Martínez e, é aquí onde empeza a realizar toda unha serie de observacións fenolóxicas. O Padre Merino asumiu a tarefa con tanta

enerxía que só catro anos despois aparecería publicado un resumo dos datos no Boletín Mensual do Servicio Meteorolóxico Nacional. Este traballo tivo gran sona no entorno científico nacional, pois debido a súa extensión, gráficos e observacións fenolóxicas pasaba por ser unha das mellores climatoloxías locais españolas publicadas ata entón. Non contento coa mera exposición dos datos, creou un diagrama de balance hídrico, describiu 140 especies de plantas indicadoras do clima da zona, contrastou determinadas variables biolóxicas como a diversidade florística en relación coa temperatura do aire, utilizou fórmulas modernas como a De Candolle, ou integral térmica, xustificando así a presencia no Rosal de tabaco ou vides. Ademais, e por si isto fose pouco, engadía 34 refráns climatolóxicos do Val do Miño (*).

O labor de Merino ten para nós un valor especial, non só por ser unha referencia básica nos estudios fenolóxicos e botánicos, senón porque fixo ciencia dende a escola. Para a maioría das medidas fenolóxicas axudábase dos seus alumnos, e eles eran partícipes na importante tarefa que estaban a desenvolver.
Naquela época era máis normal que se fixera ciencia dende a escola; de feito, das 5 estacións meteorolóxicas que había en Galicia, contando a de Merino, 3 delas estaban nos Institutos de Vigo, Coruña e Ourense, e unha na Universidade de Santiago.

Merino será por desgracia un oasis no deserto da Fenoloxía galega, e aínda que en 1921 se creara a Misión Biolóxica de Galicia, os estudios de agrobioloxía e fenoloxía non se retomarán ata ben pasada a metade do século, e sempre a partir de estudios climáticos, como os de Bellot e Casaseca, que servirán de base para posteriores estudios ecolóxicos.
O certo e que non hai nada máis que salientar, soamente que case non hai observadores, actualmente 11 en toda Galicia.

(*)Prólogo de Díaz Fierros e Fraga Vázquez na Edición facsímil de Viajes de herborización por Galicia, Baltasar Merino, 1901 (Ed. Do Castro,1987)

No ano 1995 celebrouse o 150 aniversario do nacemento do Padre Merino. Froito das homenaxes que se lle fixeron figura na rede unha pequena web realizada polo Conservador do Herbario Merino, F. J. Silva Pando, na que se recollen as vicisitudes do herbario dende a morte de Merino en 1917 ata os nosos días http://flora.uv.es/herbarios/boletín_1.htm

 
Enlaces sobre redes fenolóxicas

Proxecto internacional dirixido a escolares de Rusia, Finlandia, Suecia e Noruega. Traballa con sinais como a saída da folla, o crecimento foliar, a caída, a floración, etc, do Arando, capudre e bidueiro, así como a chegada de determinadas aves. O proxecto está promovido pola Oficina Estatal de Educación do Condado de Finnmark (Rexión de Barents), proporcionando ós centros o material necesario sempre e cando o proxecto estea integrado no curriculum do centro.

Proxecto iniciado en 1998 para revivir os estudios de fenoloxía no Reino Unido. Traballa tanto con plantas como con animais.

Promovido polo Devonian Botanic Garden da Universidade de Alberta (Canadá), traballa cos tempos de floración primaveral de 8 especies de plantas. Participan escolares e voluntarios de toda Norte América. Os formularios para establecer as estacións de mostreo son moi interesantes.

É unha iniciativa do Grupo de Estudios Fenolóxicos (GPM) da Sociedade Internacional de Biometeoroloxía (ISB). Ten como fin correlacionar as tendencias fenolóxicas coas climáticas, especialmente no contexto do cambio climático global. Neste proxecto as escolas de todo o mundo participan no Global Plantwatch Program que consiste en determinar as datas da foliación primaveral da especie de árbore dominante en cada rexión. No GLOBE participan escolares e observadores voluntarios de todo o mundo. GLOBE é hoxe en día a páxina web sobre estudios mediambientais máis potente. Nela atoparedes formularios para medir practicamente todo, dende a altura das árbores, a temperatura e humidade do solo etc. Asimesmo figuran índices climáticos que vos axudarán a calcular a data aproximada na que se produce a foliación. Non volo perdades.

Mapas fenolóxicos. A forma de representar a aparición dos sinais no territorio galego

Os mapas fenolóxicos, ou mapas de isofenas, son a representación sobre o mapa da aparición temporal do sinal. Interprétase como calquera mapa de isoliñas, no que se representan unha serie de liñas que resultan de unir puntos nos que o sinal que estamos a medir sucede no mesmo período de tempo. As isofenas deben aparecer formando conxuntos paralelos de liñas como se se tratase das curvas de nivel dun mapa topográfico ou as isobaras nun mapa do tempo, pois, todas representan liñas que unen puntos co mesmo valor.


Unha vez que se recollan os datos anuais dun sinal determinado, mándanse ó coordinador, e compilarase a información de tódolos centros e vai introducila nun programa de ordenador deseñado para facer representacións de isoliñas. Os valores que se asumirán para cada isofena dependerá do sinal a medir, variando dende observacións semanais ata quincenais.

No proxecto témporas realizarase un mapa de isofenas de escala 1:750.000 ou de escala 1:1.000.000 dependendo do número de observadores que se vinculen ó proxecto. Canto maior sexa o número de centros máis precisión terá o mapa e maior será tamén a escala a que poidamos traballar, sempre que teñamos unha rede distribuida por todo o territorio.

 
A continuación se representa o mapa de isofenas que elaborou o INM para o ano 1988-89 con respecto á chegada da anduriña a España. Os valores das isofenas son quincenais, polo que se asume que, por exemplo no caso de Galicia, as anduriñas chegan entre finais de febreiro e principios de abril, case 15 días antes ás Rías Baixas (1-III) que Á Coruña (15-III), e case un mes antes ás Rías Baixas que ó oeste de Lugo (1-IV).